Proje Başlığı: Okul Çağı Disleksi Tanılamasına Nörodilbilimsel Yaklaşım: Fonem Diskriminasyonu, Sözcük ve Metin Okuma Süreçlerinin Psikometrik, Elektrofizyolojik ve Göz İzleme Teknikleri ile İncelenmesi ve Karşılaştırılması
Proje No: 122K308
Proje Yürütücüsü: Dr. Öğr. Üyesi Sema ACAR ÜNALGAN
Araştırmacılar: Prof. Dr. Özgür AYDIN, Dr. Öğr. Üyesi Esmehan ÖZER, Öğr. Gör. Dr. Hazal ARTUVAN KORKMAZ, Öğr. Gör. Dr. R. Duygu TEMELTÜRK

Proje Özeti
Doğru ve akıcı sözcük ile metin okuma ve anlama sorunlarıyla karakterize disleksinin tanılanmasında geçerli-güvenilir psikometrik bataryaların kullanımı yaygındır. Bu değerlendirmeler, ekonomik ve standart olmaları açısından değerlidirler. Ancak okumanın çıktıları (süreç-dışı; okumanın gerçekleştiği nihai aşama) hakkında öznel kanıt sunmaları açısından eleştirilmektedirler. Okuma, eş zamanlı ve/veya birbirinin ardı sıra gerçekleşen duyusal, nörolojik ve bilişsel-dilsel işlemlerin çok bileşenli kolektif ürünüdür. Bu nedenle, okumayı yürüten/yöneten duyusal, nörolojik ve bilişsel-dilsel süreçlerin (süreç-içi; okuma gerçekleşirken süregelen aşamaların) değerlendirilmesi, kapsamlı ve doğru tanılama açısından kritik öneme sahiptir. Nörogörüntüleme ile göz-izleme teknikleri gibi nesnel yöntemler okumanın süreç-içi işlemleri hakkında kanıtlar sunmaktadır. Nörogörüntüleme ve göz-izleme
çalışmalarının büyük çoğunluğu okumanın bir ya da birkaç basamağını inceleyerek disleksi biyobelirteçleri hakkında kanıtlar sunmaktadır.

Oysa okuma nörodilbilimsel olarak basitten karmaşığa sırasıyla fonem diskriminasyonu, sözcük tanıma ve metin işlemleme aşamalarında gerçekleşmektedir Okumanın bu hiyerarşik yapılanması disleksinin alt gruplara ayrılmasına ve klinik tanılamada heterojenlik göstermesine neden olmaktadır.  Okuma süreçlerinin bir ya da birkaçına ilişkin biyobelirteçleri tüm disleksili bireylere genellemek mümkün olamamaktadır. Daha nesnel olarak süreç-içi değerlendirmeler sunan ancak sıklıkla okuma süreçlerinin tek bir boyutunu değerlendiren nörogörüntüleme ve/veya göz-izleme teknikleriyle tanılama, bozukluğun heterojen yapısını açıklamakta eksik kalabilmektedir. Bu nedenle, süreç-dışı değerlendirmelere ek olarak okumanın farklı aşamalarını bir arada değerlendirmeyi hedefleyen süreç-içi ölçümlerden oluşan tanılama protokolü daha doğru ve kapsamlı disleksi tanılaması için esastır. Süreç-dışı psikometrik değerlendirmelere ek olarak okuma süreçlerinin nörodilbilimsel hiyerarşik aşamalarını çoklu nesnel ve süreç-içi teknikler ile tek bir örneklem grubunda değerlendiren bir çalışmaya bilgimiz dahilinde henüz rastlanmamıştır.

Projede bu boşluğu doldurmak amacıyla disleksi tanılamasında süreç-içi ve dışı okuma süreçlerine ilişkin çok yönlü bulgular sunulması hedeflenmektedir. Bu açıdan bu proje özgündür. Geleneksel olarak süreç-dışı psikometrik değerlendirmeler ile gerçekleşen disleksi tanılama süreçlerine yeni ve kapsamlı bir tanılama metodolojisi sunması açısından yenilikçidir. Dayanak aldığı nörodilbilimsel yaklaşım bağlamında disleksiyle ilişkili okuma sorunlarını ele alması açısından kuramsal olarak ve sahip olduğu multidisipliner ekibin ileriki tanılama ekipleri için örnek teşkil etmesi açısından farklıdır. Projede disleksi tanılamasında nörodilbilimsel yaklaşım önerilmektedir. Bu yaklaşım, kapsamlı ve doğru disleksi tanılaması için geleneksel süreç-dışı değerlendirmelerin okumanın fonem diskriminasyonu, sözcük tanıma/okuma ile metin okuma gibi farklı hiyerarşik süreçlerini değerlendirmeye olanak sağlayan nörogörüntüleme, göz-izleme gibi süreç-içi tekniklerle desteklenerek okuma problemleriyle ilişkili olabilecek duyusal, bilişsel-dilsel ve nörolojik süreçlerin bütüncül değerlendirilmesini önermektedir.

Buradan hareketle, okumanın sırasıyla fonem diskriminasyonu, sözcük ve metin okuma şeklinde ilerleyen nörodilbilimsel hiyerarşik süreçlerinin hem süreç-dışı hem de çoklu süreç-içi değerlendirmesine ilişkin kanıt sunarak disleksi tanılamasına ışık tutmak amaçlanmaktadır. 3. sınıf, disleksili ve tipik gelişim gösteren, dâhil edilme kriterlerine uyan ve tanısı/tipik gelişimi doğrulanmış, en az 40 (güç analizine göre) katılımcının projeye dâhil olması planlanmaktadır. Katılımcıların fonem diskriminasyonu, sözcük ve metin okuma becerilerinin süreç-dışı değerlendirilmesi geçerliliği ve güvenilirliği kanıtlanmış, standart Okuma ve Yazma Bataryasıyla değerlendirilecektir. Bu becerilerin süreç-içi değerlendirilmesi ise sırasıyla (i) fonem diskriminasyonunun duyusal süreçleri işitsel olay ilişkili potansiyel (OİP) latans ve genlik değerleriyle, (ii) anlamlı/anlamsız sözcük tanıma/okuma süreçleri görsel OİP latans ve genlik değerleriyle ve (iii) sesli/sessiz metin okuma süreçleri göz-izleme tekniğiyle incelenecektir. Süreç-dışı ile süreç-içi verilerin ayrı ayrı ve hep beraber (i) disleksi tanısını yordama gücü çoklu doğrusal regresyon ve (ii) bunların disleksili ile tipik gelişim gösteren bireyleri ayırt etmedeki seçicilik ve duyarlılık değerleri diskriminant analizleriyle incelenecektir. Veriler ön değerlendirmeler, süreç-dışı ve içi değerlendirmeler olmak üzere 3 aşamada toplanacaktır. Ön-değerlendirme ile katılımcıların dâhil edilme ölçütlerine uygunluğu belirlenecektir. Daha sonra süreç-dışı ve süreç-içi değerlendirmeler rastgele gerçekleşecektir. Bir katılımcının tüm değerlendirmelerinin en fazla üç hafta içinde tamamlanması ve iki değerlendirme arasında 15 günden fazla zaman olmamasına gelişimsel etki açısından özen gösterilecektir. Proje çıktılarının disleksinin tanılanmasında uygulama sahalarında süregelen psikososyal, yaşam kalitesi, eğitim ve ekonomik sorunlara ilişkin kanıt temelli iyileştirme yaparak daha ileri bir projede disleksi tanılama aracı geliştirme yönünde etki sağlayacağı beklenmektedir.